მტკვრის სანაპიროების - თბილისის ურბანული ღერძის - განვითარების კონცეფცია |
გიორგი (გოგა) ბერიძე არქიტექტორი თბილისის ურბანული ღერძის განვითარების აუცილებლობის შესახებ ჩემი ორი წერილია გამოქვეყნებული ARS GEORGICA 2017 და 2018 - ელექტრონულ ჟურნალში.
იხ.:http://georgianart.ge/index.php/ka/component/content/article/227.html?ed=19; http://georgianart.ge/index.php/ka/component/content/article/202.html?ed=18 დღევანდელი პუბლიკაცია აერთიანებს სამივეს და დასასრულისაკენ მიჰყავს თბილისის ურბანული ღერძის - CARDO MAXIMUS-ის განვითარების კონცეფცია, რომელიც კონკრეტული არქიტექტურული პროექტების საფუძველი უნდა გახდეს, რაც დაასრულებს ურბანიზმის სპეციალისტებზე გათვლილ და საზოგადოების წინაშე პირველად წარმოდგენილ, თბილისისათვის მნიშვნელოვან საკითხს.
თბილისი ურბანული განვითარების სტადიაშია. ქალაქში მუშაობის ძველი მეთოდები სირთულეებს აწყდება, ამიტომ, მუშობის ახალი მეთოდებია საჭირო. აუცილებელია განაშენიანების ინტენსივობის ზრდის და სატრანსპორტო კომუნიკაციების გაუმჯობესების ახალი შესაძლებლობების ძიება, თბილისის ურბანული ფორმის ხაზობრივი თავისებურების გათვალისწინებით. პროცესს უნდა მიენიჭოს ტექნიკურად ორგანიზებული ახალი ხარისხი. ეს არის ჩვენი კონცეფცია.
მდინარე და ისტორიული სატრანზიტო გზა, როგორც ქალაქის ფორმის გეოგრაფიული ფაქტორები, აყალიბებენ თბილისის გრძივ ურბანულ სტრუქტურას. მტკვარი თანამედროვე ქალაქს ორ ნაწილად ყოფს, მაღალ ნაპირებზე განლაგებულ განაშენიანებას აკავშირებს ათი მაღალი ხიდი. სანაპიროები, მაღალი ხიდები და ხიდებზე მისასვლელი სატრანსპორტო კვანძები წარმოადგენს თანამედროვე თბილისის სატრანსპორტო-ფუნქციონალური, თითქმის 20 კილომეტრიანი ღერძის - ავჭალიდან ორთაჭალამდე - მთავარ ელემენტებს. (ილ. 1)
ღერძის ნაწილი, 10 კმ-ზე მეტი სიგრძის ორი ფართო ქუჩა ორმხრივი მოძრაობით, განიერი, გამწვანებული ტროტუარებით განლაგებულია მტკვარის გასწვრივ, პარალელური სანაპიროებით მდინარის ორივე მხარეს. ეს ღერძი თანამედროვე თბილისის ხაზობრივი ურბანული სტრუქტურის საფუძველია, ბუნებრივად ჩამოყალიბებული კარდო მაქსიმუსი.
ჩვენი კონცეფცია ითვალისწინებს მთავარი ღერძის გამოყენებას არა მხოლოდ სატრანსპორტო ფუნქციისათვის, როგორც დღესაა, არამედ, განაშენიანებისათვის სრულფასოვანი და მნიშვნელოვანი ცენტრალური ნაწილის სახით.
მაღალი ხიდების სიმცირის გარდა, მათი ტრანსპორტით გადატვირთვის ერთ-ერთი მიზეზი არის სანაპიროების დონეზე ხიდების არ არსებობა. სანაპიროები არ არის დაკავშირებული ერთმანეთთან უშუალოდ მათ არსებულ დონეზე. ეს აღარიბებს სანაპიროების, როგორც მთავარი სატრანსპორტო ღერძის ურბანულ პოტენციალს, აქვეითებს მის სატრანსპორტო ხარისხს. სანაპიროების დაკავშირება დაბალი ხიდებით მთავარი ურბანული ღერძის სიმძლავრის გაზრდის რეალურ შესაძლებლობას შექმნის. ქალაქის ცენტრალური ნაწილის სტრუქტურული და სატრანსპორტო რეგულირებისათვის, ურბანული სტრუქტურის განვითარებისათვის აუცილებელია სანაპიროების, როგორც გრძივი სტრუქტურული ღერძის, საერთო ურბანული სიმძლავრის და სატრანსპორტო მნიშვნელობის გაზრდა. ჩვენი კონცეფციით, სანაპიროების სიმძლავრის განვითარება კარდო მაქსიმუსის პრინციპით, უნდა დაიწყოს ღერძის უმნიშვნელოვანეს ადგილებში რამდენიმე დაბალი ხიდის ერთდროული აგებით და მათი რაოდენობის თანდათან, შეუჩერებელი ზრდით, ათზე მეტი ახალი დაბალი ხიდი, მინიმუმ, ორი დაბალი ხიდი არსებულ მაღალ ხიდებს შორის. (ილ. 2)
სანაპიროების ტერიტორიაზე ურთიერთობა ტრანსპორტსა და ფეხით მოსიარულეთა შორის უნდა დალაგდეს ქალაქის ცენტრში მისაღები თანამედროვე სტანდარტის შესაბამისად. მაშინ, ქალაქი, ცენტრალურ ნაწილში, მდინარის გაყოლებაზე, მიიღებს სტრუქტურული განვითარებისათვის ცხოველხატული რელიეფის მქონე საინტერესო ტერიტორიას, სიგრძით 15 კმ. და სიგანით 200-300 მეტრი. მტკვრის კალაპოტში ქალაქის მთავარი სივრცით-სტრუქტურული ღერძის რეგულაციის ჩვენს მიერ შემოთავაზებული კონცეპტუალური სქემა, მნიშვნელოვნად გააუმჯობესებს სატრანსპორტო კავშირს ცენტრალურ ნაწილში მჭიდროდ დასახლებულ ტერიტორიებს შორის და გამოანთავისულებს მდინარის ორივე ნაპირზე არსებულ ქუჩებს მათთვის ზედმეტი ტრანზიტული ტრანსპორტისაგან.
დაბალი ხიდები და სანაპიროებზე ცალმხრივი მოძრაობის სისტემა ამოკლებს, აადვილებს და აჩქარებს მოძრაობის მიმართულების შეცვლას. მოკლე გზა ამცირებს ზედმეტ ტრანსპორტს მაღალ ხიდებზე და მათ მიმდებარე ქუჩებზე. დაბალი ხიდების კონცეფციის გამოყენება ქმნის ახალ ამოცანებს ხიდების არქიტექტურის დარგში. (ილ. 3)
პირდაპირი სატრანსპორტო დანიშნულების გარდა, ახალი დაბალი ხიდები შეიძლება, დაიტვირთოს ქალაქის განაშენიანებისათვის საჭირო და აუცილებელი კარდო მაქსიმუსის მრავალფეროვანი ფუნქციებით, ანუ გაერთიანდეს ქალაქისათვის აუცილებელი გზა-ხიდი და ქალაქისათვის ასევე აუცილებელი შენობა, რასაც შეიძლება, პირობითად ეწოდოს „ხიდი-სახლი“.
ხიდებზე სახლების მშენებლობის პრაქტიკა გავრცელებული იყო და დღესაც არის სხვადასხვა ქვეყანაში. თბილისში ხიდი-სახლის მაგალითები არ არის, ამიტომაც, ეს კონკრეტული არქიტექტურული იდეა თბილისის ურბანიზმისათვისაც ახალია. ხიდი-სახლების აგება თბილისში, მოითხოვს კრეატიულ მიდგომას, დეტალურ სივრცით-გეგმარებით დამუშავებას და ასეთი ხიდის ასაგებად ყოველი კონკრეტული ადგილის ურბანული ანსამბლის და ბუნებრივი პირობების გათვალისწინებას.
ხიდი-სახლის კონცეფციის თბილისისათვის ახალ, პრაქტიკულ კონტექსტში განხილვისათვის, საჭიროა სხვადასხვა ისტორიული მაგალითების გახსენება. ასეთი მაგალითები საერთაშორისო პრაქტიკაში საკმარისია იმისათვის, რომ ხიდი - სახლების შესახებ გარკვეული შეხედულებები ჩამოგვიყალიბდეს.
ჩვენი მიმოხილვისათვის ევროპული ქალაქების ხიდი-სახლების ორი ჯგუფი განვსაზღვრეთ. პირველი ჯგუფი, დღემდე შემორჩენილი, ისტორიული და კულტურული ძეგლები - ესაა საცხოვრებელი და სავაჭრო შენობების მქონე ცნობილი განაშენიანებული ქუჩა-ხიდები. გერმანიის და საფრანგეთის ძველ ქალაქებში საცხოვრებელი ხიდების ურბანული პრაქტიკა იყო გავრცელებული. მხოლოდ საფრანგეთს ჰქონდა, დაახლოებით, 35 ხიდი, რომელზეც იყო შენობები. თუმცა, დღეს ცოტაა შუა საუკუნეებიდან შემორჩენილი ისეთი ქუჩა-ხიდები, რომლებზეც სახლებია. ჩვენი მიმოხილვისათვის შევარჩიეთ მცირე ქალაქების - ერფურტის, ლანდერნოს და ბად-კროიცნახის სახლებიანი ხიდები. მათ განხილვას მოჰყვება პროფესიონალურად დაგეგმარებული შესანიშნავი იტალიური მაგალითები - პონტე რიალტო ვენეციაში, პონტე ვეკიო ფლორენციაში და პალტნი ბრიჯი ქალაქ ბათში, დიდ ბრიტანეთში.
მეორე ჯგუფის ლიდერებია - ლონდონის ძველი ხიდი ტემზაზე და ხიდების კომპლექსი პარიზში - სენაზე ამჟამად უკვე აღარ არსებული ლეგენდარული ხიდები. ორივე ქალაქის მაგალითებს ვიცნობთ მხოლოდ ისტორიული საბუთებით, ნახატებით და ნახაზებით. ლონლდონის და პარიზის ხიდების ისტორია იმდენად საინტერესო და მრავალფეროვანია, რომ მათი შესწავლით, მხოლოდ ილუსტრაციებითაც, ამ საოცარ, გამქრალ ხიდებზე შეიძლება ძალიან მნიშვნელოვანი ინფორმაციის და წარუშლელი შთაბეჭდილებების მიღება.
გერმანული ქალაქ ერფურტის ტრადიციული, შუასაუკუნეების ვაჭართა და ხელოსანთა ქვით მოკირწყლული ვიწრო კრემერბრუკეს ქუჩა-ხიდია, ფახვერკული კონსტრუქციის ორ და სამსართულიანი საცხოვრებელი სახლებით ორივე მხარეს. ხიდი-ქუჩის სიგრძე 100 მეტრია, სიგანე - 4 მეტრი. არ იფიქრებთ, რომ ეს მდინარე გერაზე გადებული ხიდია. ეს ხიდი - სახლი 1325 წელს ააგეს, თუმცა, თანამედროვე სახე რამდენიმე საუკუნის შემდეგ შეიძინა. ხანძრის შედეგად ძველი შენობების რამდენჯერმე დანგრევის გამო, მისი არქიტექტურა ხშირად იცვლებოდა. ხიდის ექვს თაღზე 32 სახლია. ოდესღაც, გაცილებით მეტი სახლი იყო, მაგრამ მრავალი რეკონსტრუქციის შემდეგ, არქიტექტორებმა საუკეთესო ვარიანტად ეს მიიჩნიეს იპოვეს. ხიდის ორივე მხარეს განლაგებულია ეკლესიები. თავად ხიდზე სუვენირების მაღაზიები და ხიდის ისტორიის მუზეუმია. ისტორიული ხიდი - სახლის საპატივცემულოდ ერფურტი ყოველწლიურ ფესტივალს მასპინძლობს. (ილ. 4, 5)
საფრანგეთის ბრეტანში, ქალაქ ლანდერნოში, მდინარე ელორნზე არსებული სახლებიანი როანის ხიდის მშენებლობიდან თითქმის ორი საუკუნის შემდეგ, 1336 წელს, მასზე აიგო ციხე. როანის ხიდი-ციხე უნიკალურია, რომელსაც ანალოგი არ აქვს მსოფლიოში. (ილ. 6)
გერმანიის მცირე ქალაქ ბად-კროიცნახში, ხიდი მდინარე ნაეზე მაგალითია იმისა, თუ როგორ მოახერხეს მეთოთხმეტე საუკუნის დასაწყისში, ხიდი-სახლის მშენებლებმა ხიდი-სახლების ძირითადი სამშენებლო პრობლემების თავიდან აცილება. ხიდი-სახლები ხშირად ინგრეოდა სამშენებლო შეცდომების და ხანძრების გამო. ოთხ სართულიანი ნაგებობების მხოლოდ ხიდის საყრდენ ბურჯებზე და არა ხიდის მთელი სიგრძის გასწვრივ მშენებლობამ, ნაგებობებს საიმედო საფუძველი მისცა, ხოლო შენობებს შორის წარმოქმნილი მანძილები აძნელებდა ხანძრის გავრცელებას. მეორე მსოფლიო ომში ხიდი მნიშვნელოვნად დაზარალდა, მაგრამ შვიდი საუკუნის წინ აგებული შენობების არქიტექტურული ანსამბლი მთლიანად აღადგინეს თავდაპირველი სახით. დღეს ამ ხიდზე მდებარე ძველი სახლები ტურისტებისათვის მიმზიდველი ობიექტებია. (ილ.7)
ბრიტანეთის ქალაქ ბათში, რობერტ ადამის პროექტით, 1769-1773 წლებში აშენდა პლატნის სახელით ცნობილი სახლი-ხიდი. ხიდზე გამავალი ქუჩა საავტომობილოა. ათი წლის წინ უნდოდათ, ხიდი სრულად დაეთმოთ ფეხით მოსიარულებისათვის, მაგრამ ეს დღემდე ვერ მოხერხდა. (ილ.8, 9)
ვენეციაში, დიდი არხის ოთხი ხიდიდან პირველი, ყველაზე ძველი და ყველაზე ცნობილი ხიდია პონტე რიალტო, ქალაქის ერთ-ერთი სიმბოლო. რიალტოს ბაზრის კვარტალში, XII საუკუნეში, დიდი არხის ვიწრო ნაწილში, სანაპიროდან სანაპიროზე გადასასვლელად, მჭიდროდ მდგარი ნავებით მცურავი პონტონის ხიდი იყო, რომელიც ხშირად იშლებოდა. რიალტოს ბაზრის განვითარებასთან დაკავშირებით, აუცილებელი გახდა მცურავი ხიდის უფრო მყარი ხის კონსტრუქცით შეცვლა, რადგან იგი ვეღარ უძლებდა ფეხით მოსიარულეთა ნაკადებს. XIII ს. აშენდა ახალი ხის ხიდი, რომელიც 1444 წელს დაიშალა. 1524 წელს, მომდევნო ხის ხიდი კვლავ ჩამოიშალა. დაიწყეს ფიქრი ქვის ხიდის აშენებაზე. ვენეციის დოჟმა პასკუალე ჩიკონიამ გამოაცხადა არქიტექტურული კონკურსი ახალი ხიდის საუკეთესო პროექტზე, რომელზეც თავიდანვე მაღაზიები უნდა აშენებულიყო. კონკურსში მონაწილეობდნენ ცნობილი არქიტექტორებიც, მაგალითად - პალადიო. 1551 წელს, გაიმარჯვა ახალგაზრდა არქიტექტორმა ანტონიო დე პონტემ. ხიდი აშენდა XVI საუკუნის ბოლოს და დღემდე აქვს შენარჩუნებული ძველი ფორმა და სავაჭრო ფუნქცია. მასზე არის 24 თანამედროვე ბუტიკი, რომლებშიც ვენეციის სტუმრებს შეუძლიათ შეიძინონ უნიკალური სამკაულები, ვენეციური მინა და სხვა ადგილობრივი პროდუქცია. ვაჭრობა, როგორც ფუნქცია, უმთავრესი ფაქტორი იყო რიალტოს ხიდის აგებისას და დღესაც ხიდზე ვაჭრობის მნიშვნელობის შემცირება შეუძლებელია. (ილ.10)
ფლორენციაში, მდინარე არნოს ყველაზე ვიწრო ადგილას, უფიცის გალერეის თითქმის მოპირდაპირედ, მდებარეობს პონტე ვეკიო, იტალიურად- ძველი ხიდი. ეს არის უძველესი ხიდი ფლორენციაში და ერთადერთი, რომელმაც პირვანდელი არქიტექტურა შეინარჩუნა. ის 1345 წელს აიგო. ამ ადგილას პირველი ხიდი რომაელთა ხანაში აშენდა. მაშინ, მასზე გადიოდა კასიას გზა (Via Cassia). ხიდის ბურჯები ქვისა იყო, ხოლო მასზე მდგარი შენობები - ხის. პირველად ეს სახლებიანი ხიდი ნახსენებია 996 წლის საბუთებში. 1117 წელს იგი წყალდიდობის შედეგად განადგურდა, თუმცა, მალევე აღადგინეს. 1333 წელს, ის კვლავ განადგურდა წყალდიდობისაგან. მისგან მხოლოდ ორი ცენტრალური ქვის ბურჯი დარჩა.ხიდმა, რომელიც 1345 წელს აღადგინეს, დღემდე შეინარჩუნა პირვანდელი სახე. ისტორიკოსები ფიქრობენ, რომ არქიტექტორი იყო ტადეო გადი ან ნერი დი ფიორავანტი. პონტე ვეკიოს გამორჩეული თავისეურებაა, მის ორივე მხარეს განლაგებული სახლები. ძველი განაშენიანების უწყვეტი ხაზი, დროთა განმავლობაში, დაირღვა, შეიცვალა შენობები. ცენტრალურ თაღზე მდებარე რამდენიმე შენობა აიღეს და მათი ადგილი იქცა ღია, გამჭოლ სამთაღიან ლოჯიად, საიდანაც ჩანს მდინარის პერსპექტივა ორივე მხარეს, მეზობელი ხიდები და ქალაქის ხედები. საუკუნეების განმავლობაში, ხიდი ცოცხალი ვაჭრობის ადგილი იყო. თავიდან, აქ იყო ყასბების დახლები, დღეს კი, საიუველირო ნაწარმის და სუვენირების მაღაზიებია. XVI საუკუნიდან მოყოლებული, ხიდის დუქნები სახელოსნოებად და საიუველირო მაღაზიებად გადაიქცა, რის გამოც, მას უწოდეს ოქროს ხიდი უწოდეს. არსებობს ვარაუდი, რომ სწორედ აქ წარმოიშვა გაკოტრების ცნება. როდესაც ვაჭარი გადასახადს ვერ ფარავდა, მის დახლს, „ბანკო“-ს ანგრევდნენ ხიდის მცველები („როტო“ იტ.- დანგრევა). დახლის არქონის გამო, ვაჭარს აღარ შეეძლო ვაჭრობა. ამ პრაქტიკას იმ დროს ეწოდებოდა „ბანკოროტო“ - გატეხილი დახლი, ანუ გამოთქმა-banca rotta, რაც ნიშნავს „გაკოტრებული ბანკი“.
მეორე მსოფლიო ომის დროს, ფლორენციის დანარჩენი ხიდების მსგავსად, პონტე ვეკიო არ განადგურდა. 1944 წელს, გერმანიის ჯარებმა, უკან დახევის დროს, ააფეთქეს ყველა ხიდი არნოზე, მაგრამ პონტე ვეკიო წინააღმდეგობის მებრძოლებმა გადაარჩინეს. თუმცა, როგორც ადგილობრივები ირწმუნებიან, ხიდი გადაარჩინა ჰიტლერის სპეციალურმა ბრძანებამ, რადგან მას მოსწონდა ეს ხიდი. მეორე მსოფლიო ომამდე, მუსოლინის მმართველობის პერიოდში, ჰიტლერის ფლორენციაში ჩამოსვლისთვის, ხიდის ცენტრალურ ნაწილში, სამი თაღის თავზე, გაკეთდა დიდი მართკუთხა ფანჯრები, რომელიც დღემდეა შემორჩენილი. ხიდის ნაგებობების ზემოთ გადის ფარული დერეფანი, სპეციალურად ტოსკანის ჰერცოგისათვის, რომ კოზიმო I-ს შეძლებოდა უსაფრთხოდ გადასულიყო ვეკიოს სასახლიდან პიტის სასახლეში. დერეფანი არქიტექტორ ჯორჯო ვაზარის პროექტით აშენდა 1565 წელს, ამიტომ ეწოდება დერეფანს - ვაზარის დერეფანი - Corridoio Vasariano. დერეფნს, ხიდის გასწვრივ აქვს მრგვალი ფანჯრები საიდანაც, ლეგენდის თანახმად, მმართველს შეეძლო, მოესმინა ჩვეულებრივი ხალხის საუბარი ხიდზე. დერეფანში მუზეუმიც არის. იგი ინახავს რომაული და ნეაპოლიტანური ოსტატების XVI-XVII საუკუნეების 700-მდე ნახატს, ასევე, იტალიისა და მსოფლიოს ცნობილი მხატვრების1,400-მდე უნიკალურ ავტოპორტრეტს. კოლექციის მხატვრულ დონეზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ იქ, იშვიათი გამონაკლისით, მხოლოდ ორიგინალებია დაცული. (ილ.11,12,13)
ლონდონში, თემზაზე, იმ ადგილას, სადაც ლონდონის ძველი ხიდი იდგა, ხის ხიდების რამდენიმე თაობა არსებობდა, რომელთაგან პირველი აშენდა რომის მმართველობის დროს. ლონდონის ძველი ხიდი, მართლაც, უნიკალური ხიდი იყო. აგებისთანავე ხიდზე მრავალფეროვანი დანიშნულების შენობები შენდებოდა. ის ყოველთვის დასახლებული იყო და ხალხს ექვს საუკუნეზე მეტ ხანს ემსახურებოდა. პირველი ქვის ხიდი, რომელმაც გადაკვეთა მდინარე თემზა, აშენდა 1176 - 1209 წლებში და 1739 წლამდე, შვიდი საუკუნის განმავლობაში, ლონდონის ერთადერთი ხიდი იყო. ხიდს ჰქონდა 20 თაღი, სიგრძე - 285 მეტრი. ხიდზე პირველი სახლების აგება 1201 წლით თარიღდება. შენობებს რთული ისტორია ჰქონდათ, რადგან ხიდმა არაერთხელ განიცადა სხვადასხვა ის ხანძრისაგან დაზარალდა 1212-1213 წლებში. 1282 წლის ზამთარში, ყინვების გამო, ხუთი თაღი ჩამოიშალა. 1300 წლისთვის ხიდი შეკეთდა. ხის სახლები თითქმის ხიდის მთელ სიგრძეზე ქმნიდნენ ქუჩას. 1582 -1590 წლებში ხიდზე აიგო წყლის საქაჩი - რომლითაც ქალაქი წყლით მარაგდებოდა, და მარცვლეულის საფქვავი სამი წყლის წისქვილი. 1632-33 წლების ხანძრის დროს, ხიდზე ორმოცი შენობა დაიწვა. სახლები, რომლებიც მათ ადგილას აიგო, 1666 წელს ლონდონის დიდი ხანძარის დროს დაიწვა. შემდეგ, ხიდზე აშენდა ახალი ოთხსართულიანი სახლები და ხუთი-ექვსი მეტრის სიგანის ტროტუარი. ლონდონის ძველმა ხიდმა დიდი გავლენა მოახდინა ქალაქის განვითარებაზე. თემზაზე, ამ ერთადერთი გადასასვლელის მიზეზით, ჩრდილოეთ ნაპირზე მჭიდრო განაშენიანება ჩამოყალიბდა. ხიდი მნიშვნელოვან სიმბოლურ და პოლიტიკურ როლს ასრულებდა ქალაქის ცხოვრებაში. 1725 წელს, ხანძარმა ხიდი კვლავ დააზარალა. გრძელდებოდა ჩივილი ხიდის არასტაბილურობაზე, და იმ საფრთხეებზე, რომელიც ემუქრებოდა მის ქვეშ მოძრავ გემებს. ასევე, არ მოსწონდათ მისი გარეგნობა იმ დროისთვის მშენებარე ახალ ხიდებთან შედარებით. დასასრულ, 1823 წელს, ლონდონის ძველი ხიდი დაანგრიეს. მის ნაცვლად, 1823-31 წლებში აიგო ხუთ თაღზე დაყრდნობილი ახალი ქვის ხიდი. (ილ.14,15,16)
პარიზის ძველი სახლებიანი ხიდებიდან ორია მთავარი - ნოტრ-დამის ხიდი და გადამცვლელთა ხიდი. პირველი ქვის ხიდი სენაზე, რომაელებმა ააგეს. მასზე გადიოდა ფლანდრიიდან მომავალი მთავარი გზა, ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ, კუნძულ სიტეზე არსებულ მეფის სასახლემდე, რომაული დაგეგმარებით - კარდო მაქსიმუსი. ამიტომ, ორი ხიდიდან ერთს ეწოდებოდა სამეფო ხიდი, მეორეს - გადამცვლელების ხიდი. ეს სახელი მასზე მდებარე ოქრომჭედელების და ფულის გადამცვლელთა გამო მიენიჭა. სენაზე აგებულ ხიდებს, რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში, მდინარე, ადიდებებისას, სისტემატურად ანგრევდა.
პარიზის ხიდებზე ყოველთვის იყო სახელოსნოები, მაღაზიები და საცხოვრებელი სახლები. ხიდები გამოიყენებოდა, როგორც ქუჩები. ხმელეთზე, ხელოსანთა სხვადასხვა კორპორაციები სახლდებოდნენ ერთ უბანში, რაც ქმნიდა ერთი ხელობით დაკავებულთა კვარტალებს: მეხორცეების, მღებავების, ტყავის, იარაღის, იუველირების და სხვა. გადამცვლელების ხიდზეც ვაჭრობის იგივე პრინციპი იყო. 1413 წელს მეფის ბრძანებით, სამეფო ხიდის ადგილას დაიწყო ახალი სახლებიანი ხის ხიდის მშენებლობა, სახელად, ნოტრ-დამი. ორივე ხიდი მნიშვნელოვანი იყო პარიზელთათვის, რადგან, ორივე იყო იმდროინდელი პარიზისათვის დამახასიათებელი საცხოვრებელი და სავაჭრო ქუჩა-ხიდი. ნოტრ-დამის ხის ხიდზე ხშირად იმართებოდა დღესასწაულებები. 1499 წელს, ერთ-ერთი სადღესასწაულო პროცესიის შემდეგ, ხიდი ჩაინგრა, მოქალაქეებიც დაიღუპნენ. ხის ხიდის დანგრევის შემდეგ, დაიწყო ქვის ექვსთაღიანი ხიდის აგება, რომელიც 1507 წელს დასრულდა. ახალი ნოტრ-დამი პომპეზური, გრძელი ნაგებობა იყო, რომელსაც, ისევე, როგორც პირველს, დღესასწაულებზე ხშირად იყენებდნენ აღლუმებისთვის, დემონსტრაციებისა და კარნავალებისათვის. მას ტრიუმფალურიც კი უწოდეს. ნოტრ-დამის ხიდი სწრაფად იქცა პარიზის კომერციულ ცენტრად, რადგან იგი, როგორც იმდროინდელი სხვა ფრანგული ხიდები, სრულფასოვანი საცხოვრებელი და სავაჭრო ქუჩა იყო. ხიდებზე მიმდინარეობდა აქტიური ვაჭრობა მრავალგვარი საქონლით - პროდუქტებით, ტანსაცმლით, იარაღით, სამკაულებით და პარფიუმერით, მედიკამენტებით, ზოგადად, ყველაფრით, რაც საჭირო იყო ადგილობრივ მცხოვრებთათვის, ფერწერითაც კი. მაგალითად, იყო სამხატვრო გალერეა, რომელიც ეკუთვნოდა ვინმე ჟერსენს. გალერეა იმდენად პოპულარული იყო, რომ არსებობს მისი ხსოვნის სპეციალური სამახსოვრო ფირფიტა "ჟერსენის ნიშანი". მრავალრიცხოვანი მაღაზიების მფლობელები ხიდზე სავაჭროების ზედა სართულებზე ცხოვრობდნენ. ხიდის არქიტექტორების გადაწყვეტილებით, ახალ ნოტრ-დამზე მდებარე ყველა შენობის ფასადები და მაღაზიების ვიტრინები ერთნაირი გაკეთდა. ფასადების ერთმანეთისაგან გასარჩევად, პირველად ისტორიაში, ხიდის ნაგებობები დაინომრა - ერთ მხარეს ლუწი, მეორე მხარეს კენტი რიცხვებით. (ილ.17,18,19,20)
ნოტრ დამის მორიგი განახლება განხორციელდა 1660 წელს, ხოლო 1786 წელს,მეფის ბრძანებით, ხიდზე არსებული ყველა ნაგებობა დაანგრიეს.1853 წელს, ძველ საძირკვლებზე აშენდა ახალი ხუთთაღიანი ხიდი. ბურჯებთან ნავების ხშირი შეჯახების გამო, სამი ცენტრალური თაღის ნაცვლად ლითონის დიდმალიანი კონსტრუქცია გამოიყენეს, რითაც ნოტრ-დამის ხიდმა 1919 წელს დღევანდელი ფორმა შეიძინა. (ილ.19,20)
ეს კარგად ცნობილი მაგალითები იმიტომ მოვიტანეთ, რომ გაგვეხსენებინა, რა მნიშვნელოვან ურბანულ ეფექტებს იწვევს ხიდების მშენებლობა ქალაქების განაშენიანებაში. თბილისთან მიმართებაში გასათვალისწინებელია განხილული ქალაქების რელიეფის, მდინარეების თავისებურებები და მათზე დამოკიდებული ისტორიული გეგმარებითი სტრუქტურა, რაც მნიშვნელოვნად განასხვავებს ამ ქალაქებს თბილისისაგან და გასათვალისწინებელია თბილისისათვის დაბალი სახლი-ხიდების დაგეგმარებაზე მსჯელობისას.
აქ ვუბრუნდებით თბილისის ურბანულ ღერძს, მტკვარი - „კარდო მაქსიმუს“.
ჩვენს მიერ შემოთავაზებული დაბალი ხიდი-სახლების კონცეფციის ზოგი დეტალის აღწერით. (იხ. ილ.1,2,3)
თბილისის დაბალი ხიდი-სახლების სიახლოვეს, სანაპიროებზე, იქ, სადაც ქალაქის ტერიტორია „გაფლანგულია“, ახალი ხიდები ურბანული განვითარებისათვის აუცილებელ წინაპირობებს შექმნის. მოტანილი მაგალითებიდანაც ჩანს, რომ ხიდების წინ ყოველთვის ვითარდება განაშენიანება, ტერიტორიის მნიშვნელობა და ურბანული ფასი იზრდება. ეს ფაქტორი ანვითარებს ურბანულ სტრუქტურას. მტკვრის სანაპიროების გაყოლებაზე, ქალაქის მთავარ ღერძზე არსებული მეორეხარისხოვანი, დეგრადირებული ტერიტორიები აქტიური გახდება, დაიტვირთება ახალი ურბანული მნიშვნელობით, რაც თბილისის განვითარებისათვის აუცილებელია, სხვათა შორის, ასევე, იყო ძველ ქალაქშიც. მდინარის გასწვრივ, მრავალ ადგილას, 1-2-სართულიანი, ხშირად, უნებართვოდ აგებული პარაზიტული შენობების ნაცვლად, ახალი, ქალაქისთვის ფუნქციურად საჭირო, არქიტექტურულად საინტერესო, თუნდაც, დიდი ზომის საზოგადოებრივი შენობების აგებით მივიღებთ გააქტიურებულ ურბანულ გარემოს მდინარის გაყოლებაზე. მდინარის გასწვრივ ტერიტორია - სიგრძით 15 კილომეტრი და 500 მ სიგანით, გადაიქცევა ქალაქისათვის მოსახერხებელ ურბანულ ნაწილად, ახალი, მრავალფუნქციური განაშენიანების შესაძლებლობით, მას შემდეგ, რაც სანაპირო ზონის სივრცეში დაარსდება ქალაქის ტიპის ურთიერთობა ტრანსპორტსა და ფეხით მოსიარულეთა შორის, ისეთივე, როგორც ქალაქს შეეფერება და არა ავტობანს.
აღსანიშნავია, რომ თბილისის ამ ცენტრალური ღერძის - კარდო მაქსიმუსის ტერიტორიაზე უკვე არსებობს აუცილებელი ტექნიკური პირობები დაბალი ხიდების კონცეფციის განსახორციელებლად, კაპიტალურად ნაგები განიერი სანაპიროები. თითქოს, მრავალი ათწლეულის განმავლობაში ქალაქი ამ ფართომასშტაბიანი გეგმის განსახორციელებლად მზადდებოდა. სანაპიროების სავალი ნაწილის გზიდან წყლის ზედაპირამდე, თითქმის ერთნაირი მუდმივი სიმაღლე 5-8 მეტრია. მდინარის კლდოვანი ფსკერი კი ხელს უწყობს ხიდის ბურჯების მშენებლობას. მდინარის სიგანე, ძირითადად, 80-100 მ., სანაპიროების სიგანე მერყეობს 30-40 მ-დან 60 მ-მდე, რასაც ემატება განიერი, გამწვანებული ტროტუარები. 90 მეტრიანი სამმალიანი ხიდი არ წარმოადგენს ტექნიკურ და ფინანსიურ სირთულეს. ხიდს უნდა ჰქონდეს ტრანსპორტის მოძრაობისათვის საპირისპირო მიმართულების მქონე ორი სამხაზიანი სავალი ნაწილი. სავალ ნაწილებს შორის და ხიდების ზემოთ თავისუფალი სივრცე შეიძლება, დაეთმოს 3-4 სართულიან შენობას, ხიდის მთელ სიგრძეზე ან მის ნაწილზე. ასე ჩამოყალიბდება ახალი ხიდი - სახლი მტკვარზე. ხიდებზე აგებული სხვადასხვა შენობების ფუნქციები აუცილებლად საინტერესო უნდა იყოს მოქალაქეების ფართო წრეებისათვის. მაშინ, სახლი-ხიდები, ალბათ, თბილისის ურბანული განვითარების სრულფასოვან ნაწილად იქცევა. ხიდებზე განთავსებულ ნაგებობათა სხვადასხვა ფუნქცია ხელს შეუწყობს სტრუქტურული ღერძის - კარდო მაქსიმუსის არქიტექტურულ მრავალფეროვნებას. თითოეულმა ხიდმა უნდა მიიღოს ორიგინალური არქიტექტურული ფორმა და სახელწოდება, მასზე განთავსებული ნაგებობის ფუნქციიდან გამომდინარე, როგორც ისტორიულ თბილისში მდებარე ქუჩებს უწოდებდნენ იქ არსებული სახელოსნოების, მაღაზიების და სხვა შენობების დანიშნულების შესაბამის სახელებს.
ქალაქის ცენტრალურ ნაწილში სახლი-ხიდების და ცალმხრივი სანაპიროების კონცეფცია, გარდა სატრანსპორტო პრობლემების გადაწყვეტისა, ქმნის თანამედროვე ურბანული და არქიტექტურული დაგეგმვის შესაძლებლობებს, ასევე, ქმნის წინაპირობას ესთეტიკურად საინტერესო გადაწყვეტების გამოხატვისათვის გარემოსდაცვით სფეროშიც. მაგალითად, შესაძლებელი ხდება ქალაქისა და მდინარის კავშირი - მოქალაქეთა წყალთან მისვლა, სანაპიროების და ხელოვნური კუნძულების გამწვანება. ამ კონცეფციით უნდა გაირკვეს მტკვართან დაკავშირებული თბილისის ურბანიზმის სხვა გადაუდებელი პრობლემები.
ისტორიულად, ურბანული განვითარება ყოველთვის მიუყვებოდა მდინარეს. მდინარეს, როგორც სხვაგან, აქტიურად იყენებდნენ თბილისელებიც. ლოგიკური იყო ქალაქისა და მდინარის ერთიანობა. წყალთან ურთიერთობა ადამიანის ბუნებრივი სურვილია. ამიტომ, მოქალაქეებს სურთ მდინარესთან მიახლოება ქალაქის ცენტრალურ ნაწილშიც. ეს შესაძლებლობა ქალაქის ფარგლებში სასურველი და აუცილებელია.
ჩვენი კონცეფციაც, მოქალაქეებს, ხიდიდან წყლისკენ დაშვებას სთავაზობს. ხიდის ბურჯების ძირში განლაგდება კეთილმოწყობილი, გამწვანებული, ხელოვნური კუნძულები, სადაც შესაძლებელი იქნება ენერგიული მდინარის წყლის ზედაპირთან მოქალაქეების უსაფრთხო მიახლოება. ხიდიდან კიბეებით კუნძულამდე დაშვება და ადამიანი უკვე წყალთან ისვენებს. დაბალი ხიდების სისტემა თბილისის ცენტრში, შეასრულებს მოქალაქეთა სურვილს, მიუახლოვდნენ წყალს. კუნძულზე, მდინარის თითქმის შუაგულში, შეგიძლიათ კომფორტულად ისხდეთ და წყლის დინებით და ბურჯებთან, ხელოვნურ კუნძულებთან დამონტაჟებული წყლის მცურავი წისქვილების ვერტიკალური ბორბლის ტრიალით ისიამოვნოთ. მრავალი მცურავი წისქვილი მდებარეობდა მტკვრის ნაპირებთან და მდინარის პანორამის განუყოფელი ნაწილი იყო. რა თქმა უნდა, ჩვენ არ ვთავაზობთ წისქვილების ძველი ფუნქციების აღდგენას, მაგრამ ვთავაზობთ, მდინარე მტკვარზე, ტრადიციული და უნიკალური ვერტიკალური წყლის ბორბლიანი მცურავი წისქვილების აღდგენას მცირე ელექტროსადგურების ფუნქციით. ჩვენ ვთავაზობთ, დაბალი ხიდის საყრდენების მახლობლად, ხელოვნურ კუნძულებთან მცურავი ელექტროსადგურების - წყლის წისქვილების დამონტაჟებას. ხიდს ექნება თავისი ჰიდროელექტროსადგური, მცურავი წისქვილების სახით, რომელიც საინტერესო სანახავი იქნება წყალთან დასვენებისას და, ასევე, ქალაქში მდინარის ენერგიის გამოყენების საილუსტრაციოდ. უნდა შეირჩეს წყლის ბორბლის დიამეტრისა და ელექტრო გენერატორის ისეთი სიმძლავრე, რაც ხიდის და კუნძულების გასანათებლად საკმარის დენს გამოიმუშავებს.
ჩვენს მიერ შემოთავაზებული ქალაქის მთავარი სივრცითი და სტრუქტურული ღერძის - კარდო მაქსიმუსის - კონცეპტუალური სქემა მდინარე მტკვრის კალაპოტში, მნიშვნელოვნად გააუმჯობესებს სატრანსპორტო კომუნიკაციას თბილისის მთავარ ნაწილში მჭიდროდ განაშენიანებულ ტერიტორიებს შორის და მდინარის ორივე მხარეს არსებულ ქუჩათა ქსელს ზედმეტი სატრანზიტო ნაკადებისგან გაანთავისუფლებს. დაბალი სახლი-ხიდების და ცალმხრივი მოძრაობის სისტემა ხელს შეუწყობს და ააჩქარებს მიმართულების შეცვლას სანაპიროებზე. მიმართულების შეცვლის მოკლე გზა მაღალ ხიდებსა და მიმდებარე ქუჩებზე ხსნის ჭარბ ტრანზიტულ ტრანსპორტს. ბუნებრივია, იზრდება სანაპიროებზე ცენტრალური ღერძის დატვირთვა ავტოსატრანსპორტო საშუალებების რაოდენობის ზრდით, რაც ხელს შეუწყობს სტრუქტურული ღერძის კარდო მაქსიმუსის ინტენსიურ განვითარებას. ცალმხრივი სანაპიროებისა და დაბალი სახლი-ხიდების კონცეფცია წყვეტს თბილისის ცენტრალური სტრუქტურული ღერძის ურბანული განვითარების სხვადასხვა საკითხს, ქმნის მრავალფეროვან გამოწვევებსა და შესაძლებლობებს თანამედროვე ურბანული პრინციპებით ცენტრალური სტუქტურული ღერძის დაგეგმარებისა, ქმნის საფუძველს ორიგინალური არქიტექტურული გადაწყვეტებებისთვის ახალი ხიდებისა და სანაპიროების დასაპროექტებლად და ქმნის არქიტექტურულად საინტერესო მისადგომებს მდინარის წყალთან. ახალ დაბალ სახლ-ხიდებს, გარდა პირდაპირი სატრანსპორტო დანიშნულებისა, ასევე, აქვთ მათზე განთავსებული სტრუქტურების მრავალფეროვანი ფუნქციები, კუნძულები საყრდენებთან და ტრადიციული მცურავი წყლის წისქვილები ვერტიკალური ბორბლით - ეს ხიდის ის ახალი ფუნქციებია, რომლებიც ხელს შეუწყობს მათ არქიტექტურულ და მხატვრულ ობიექტად გადაქცევას, რაც გახდება ახალი, საინტერესო ღირშესანიშნაობა თბილისში.
გიორგი ბერიძე 2 დეკემბერი 2019 წ. |